БҮЛӘН БОДНЦГ. Шуурһна Раян эцкин тускар келвр.

Хол Сиврин һазрт, нег бичкәхн харңһу өрәд, бешн өөр Басң болн Мукука – ах, дү күүкн хойр – сәәхн сууҗ наачана. Басң – долан наста этцн көвүн бешәс унсн кө һартан авад, пол деер кевтсн цааснд көөһәр зурв. Өргн гидг теегиг, теңгр деер ниссн һәрд шовуг, дәкәд болхлаг дала-дала акад цецгүдиг. Мукука бичкн болувчн ахасн сурна:
– Басңга, юн гидг аальта цецгүдиг зураданач? Тиим цецгүдиг үзсн угав, – гиҗәнә.
– Я-а, көрк мини бичкн Мукука, чи альдас медхмч эн сәәхн хальмг теегин цецгүдиг? Нүүҗ йовсн цагла – нильхн күүкн күн биләч. Өргн теегиг эврә нүдәрн үзсн угалмч. Эн цецгин нерн, Мукука – бамб цецг. Хавр ирхләг, мана хальмг теегт улалдҗ цецгәрнә. Тег тиим цагла һал шатсн кевтә медгднә, ноган өвсн деернь улаһад падрна.
– Бамб цецг, – гиҗәһәд Мукука бичкн альхарн зурата цецгиг иләнә. Зурсн цецг уга болҗ одна, илсн һазрт хар көөһин будан үлднә. Басң инәҗ, дү күүкндән дәкәд бамб цецгиг зурна. Тиигҗ хоюрн наадлдад, экән көдлмшәсн ирхндн күләлдәд бәәнә.

• 
  – Бамб цецг, – дәкәд Мукука давтҗана, – Басңга, би хальмг теегиг үзхүв? Бамб цецгиг үнүрлшхүв? Ямаран түнә каңклсн үнринь гиҗ соньмсҗанав, – гиһәд Мукука арвасн үсән альхаран иләд, бичкн терзин шилүр гилвксн хар нүдәрн хәләв. Терзин шил болхлаг, үвлин киитәр сәәхн зурата. Мукука босч авад, терзин шилүр өөрдәд, амасн дулан аһарарн үләһәд, бичкн хумха хурһнар киитн зургиг невчк уга кевүв. Терзин шил күүкнә дула авад, мөсән хәәлүлв. Төгриг өңгтә бичкн зә – Мукукан нүднднь үзүлв овалһта цаган Сиврин цасиг. Бичкн-бичкн гермүд мел цаган көнҗлңгт ората зоһслдна.
  – Мукука, үзхич бамб цецгиг. Эркн биш үзхич, – тиигҗ дү күүкндән ээлән үзүлҗ толһаһарнь илүв, – самиг авч ир, чини соңсвр уга үсич самлад, хойр тевг кеҗ гүрнәв.
  Мукука ахдан байрлад, модна саман авч ирәд, ә-чимән угаһар зоһсна. Тер цагтнь экнь көдлмшәсн ирнә. Көвүн экән үзчкәд, байрлна. Дү күүкндән тевгнь гүрчкәд, экүрн адмһар гүүҗ ирәд, хувцнь тәәлнә.
  – Ээҗа, адһҗа. Одад чамд бүлән усиг авч ирнәв, һар-нүүрән уһахуч, – гиһәд Басң бешин зоһсн суулһас нег атхад ковшигар бүлән усиг авч ирнә. Ноһан хойр күүкдтән эрүл-гемшг угань үзәд, нүднә хәләцәрн тедндән нарна герлиг өгнә. Зүркнь түнә догдлҗ байрлна. “Хәәмн мини Лиҗ, дәәнд орҗ үкәд, эн күүкдән үзҗәхич, яһҗ тедн өс-босчана… Хәәмн мини залум, теңгр ормдан сәәһән үзич. Ом мани падме хум,” – гиҗ санад Ноһан һар-нүүрән уһаһад, күүкдтә халун цә ууҗ авад, тедниг унтулв. Күүкдтән өдр болһн санан зовад, хар көдлмшәс һарлго көдлнә. Бичкдүдт өдмгнь элвгар олҗ санад, невчк үкрин үснь олхар. Унтсн күүкдин чирә сууҗ үзхлә, дәкәд Ноһана сананднь давсн киитн үвлин өдр ирнә. Ноһан бичкн күүкдтә Сивр һазрт теплушк вагонас бууһад, тер цагас авн хойр җил болҗ одув. Ноһан нүүҗ ирхләрн, председательта ду һарҗ фермд көдлхән медүлв. Дөчн үкриг хәләҗ, сааҗ, үснь авх – түнә көдлмш болҗана. Өрүн эрт дөрвн часлас үкриг саах кергтә, услулх, идх өвсн өгх, бааснь шурчад-арчх кергтә. Өөрн көдлҗәсн гергчүдтә мел дуһархнь цол уга. Тиигҗ хамдан һурвн берячуд му-сәәһән көдлмштән эдлнә.
  Ноһан залу өңгрҗ одсн зәңгнә цаасиг һартан авсн хөөнә, кедү цаг давдҗ одув! Хәәмнь Ноһан болхлаг, мартллго – мел дотран залүрад, мел үүдн талан хәләһәд, мел түнгән далд күчәр күләҗ бәәнә.
  Басң болхлаг хар зәңг соңгсн хөөн – бичкн бат залу болҗ одув. Экдән дөңгән үзүлҗ өгәд, бичкн дү күүкндән – сән ах болув. Сурһулясн ирхлә, Мукука белдсн бүлән боднцгиг бичкн һарарн сарваҗ ахдан өгнә.
  – Ид, Басң. Чамд сурһуль сурхк ик күчр кергтә, – гиһәд. Тиигҗ ахан бичкн күүкн даңгин тосч авна.
  Гарян Лиҗин өнчрсн өрк-бүлн му-сәәһән хәәҗ, Сивр һазртнь – теегин геедрсн шарлҗн метәр җирһҗ бәәвүв. Тиим учрар дала хальмг өрк-бүлмүд тер му цагла бәәвүв.Нег дәкҗ өрүни эрт Ноһан босҗ авад, көдлмшүрн йовхар бийан цуглулв. Күүкдтән унҗ авсн көнҗлңгин чиклҗ авад, маңнань үмсүв. Мукукан маңнань халун болҗ медгдв. “Я-а, хәәрхн! Юн болҗ одув мини бичкн сәәхлтә?” – Ноһан адмһар бичкн күүкән һартан авув.
  – Ээҗа, би ус уухаранав, – Мукука экдән келүв, – усиг өг, ээҗа.
  Ноһан беш талан гүүҗ йовад, бүлән усиг муурсн Мукукад өгв
• . Усан ууҗаһад, Мукука инәмсклв:
  – Ээҗа, мини зүүдндм хальмг тег орв. Тер теегт хавр цагла дала-дала бамб цецгүд цецгәрв. Цецгәрсн теегт эцкм зоһсад, инәмскләд, хойр һаран сарвалад намаг дуудад, күләвүв. Би ташкнҗ инәһәд түнә ик чидлтә һартнь унв.
  – Я-а, яһлав, яһлав! – гиҗәһәд Ноһан һурвн дәкҗ ээм деерәһүрн нумльв, – Мукука, тег бәсн һазриг альдас меддүч?
  – Ээҗа, намд Басң бешәс кө авад, зурад үзүлв.
  Басң – эк, дү күүкн хойр ду һарсндн соңгсад, серәд босув.
  – Ээҗа, юн болҗ одув? Юңһад Мукукиг серүләд һартан бәрәдәнәт?
  – Я-а, Басң!.. Мукука мана халу дөрчәнә. Хувцан шулуһар өмсәд, одад Степанд келчк – гүүҗ маднур ирг, – гиҗ экнь көвүһән сурчана. Басң нүүрән уһалго, хувцан өмсчкәд, махла угаһар киитн һазаһур гүүҗ йовҗ одув.
  Степан – орс залу, дөч насан күрсн, малын эмч. Күн селәнд гемтхләг, хугар Степанур гүүҗ йовлдна. Степан цугтаһнь хәләҗ, эврәннь медсн ухаһарн тусан өгнә. Мукукаг бас хәләвүв. Хәләһәд, толһаһан зааляд, Ноһанд келүв:
  – Ноһан, хәәмн мини, чини күүкндчн – “торһн киилг” гидг гем ирүв. Тиигҗ нанд медгдҗәнә. Бурхндан залүр, эдгүлдг эм маднд уга, – Степан келәд, һаран уһачкад, герүрн йовҗ одув.
  Басңгиг сульһульдин йовулчкад, Ноһан ю кехән медлго әрә торсн табуреткдан суув. Мукука мууһар унтад, мел серәд усиг уухар сурад бәәв. Тиигҗ муулән эдләд, хойр хонгин дунд Мукука нег өрүни өрлә экәсн сурв:
  – Ээҗа, Басң школдан?
  – Э, мини сәәхлә, школдан сурһулян сурчана.
  – Басң ирхләг, би боднцгинь өгнәв. Бүлән боднцгиг.
  – Нә, унт Мукука, унт. Басң ирхлә школасн, би чамаг серүлчкнәв.
  Бичкн Мукука унтад, тер өдртнь серлго өңгрҗ одув. Өөрн хом-хоша бәәсн залу – Василий Иванович, болн мална эмч Степан, уульсн Ноһанд нөкд болҗ, бичкн күүкг өңгрсн өдртнь оршав. Ямаран ик өвдүл экиннь зүркнднь орҗ одсн – күн медшго. Ноһан дотрк чееҗәрн, күүкн чон метәр оркрҗ уульв. Догшн күчр салькн экн оркрсн уульлһиг соңгсҗ, шүүрч авад оркрҗ уульҗ нисәд, цуг Сиврин һазриг цаган цасар бүркв.Басң школасн ирхләг, хувцан тәллго бичкн дү күүкнүрн гүүҗ ирдг билә. Мукука гемтсн болучн, ахдан бичкн һаран сарваҗ бүлән боднцгиг өгдг билә. Тер өдрлә Басң сурһулян чиләһәд ирхлән, Мукука кевтсн ор-дернь хоосн, дү күүкнь уга. Эк терзин өөр мел һазагур хәләҗ зоһсад бәәв. Басң алңг болад сурв:
  – Эҗҗа, Мукука альд? Һазай? Келич нанд, ээҗ!
  Ноһан уульсн, улан нүдәрн көвүн талан хәләҗ, һартан бәрсн бүлән боднцгиг сарвалҗ өгүв.
  – Басң, эн боднцгиг Мукука чамд белглләд үлдәвүв. Дү күүкнчн хол һазрур йовҗ одув.
  – Кентә ээҗ? Мукука гемтәлм?
  – Мана эцк ирәд, күүкән авад, йовҗ одув, – гиҗ гиинәд экм уульв, – тер һазрт бамб цецгүд цецгәрнә.
  Мини һариг бүлән дү күүкнә белглсн боднцг шатаҗ, чееҗдм гиинсн өвдүл үлдәчкүв. Кезә чигн гиинсн өвдлм – эдгшго. Мукукаһан би дәкҗ үзшгов. Дү күүкнәсм – бүлән боднцгиг идх күцл үлдүв. Киитн Сиврин цасн мел теңгрәс өдр сө угаһар уннад бәәвүв….Кедү җил тер цагас авн нисәд йовҗ одув, хәәрхн. Би болхлаг Сивр мөстә һазрт геесн дү күүкән ода чигн мартсн угав. Җил болһн хавр хальмг теегт ирхләг, өрвәд теегүрн йовдув. Цецгәрсн бамб цецгиг нүдәрн үзчкәд байрлдув. Бамб цецгд – Мукукаһан үздүв, түнә хар гилвксн нүднь, бичкн һар-көлнь, хойр гүрҗ авсн тевгнь, нег һартнь – бүлән боднцг. Хәәрхн! Кедү хальмг бичкдүд киитн Сиврин һарзрт үлдүв, хәәрхн… Хәәрхн…
  Цуг хальмг бичкдүд мөстә Сивр һазрт үлдсн – мана хальмг теегт бамб цецгәр ирәд төрнә. Теднә сүмсн теңгрәс бууҗ цецгт һал һарад падрна. Хальмг теегтән күчр салькарн ташкнад инәҗ, наадад нәәхлднә. Ода яхмб? Цуг мана җирһлин күцл – Олн Деедс Бурхна таал. Ом мани падме хум. © Шуурһна Рая